Hin stórmerka saga nótnaritunar í örfáum orðum

Ritmál tóna

Hvað ef?
Oft er hollt að ímynda sér hverju það breytti ef sjálfsögð fyrirbæri hefðu ekki orðið jafn sjálfsögð og þau eru. Sé ritlist tekin sem dæmi mætti spyrja: Hvað ef Halldór Laxness og aðrir rithöfundar hefðu aldrei ritað sínar sögur og þær væru eingöngu aðgengilegar sem upptökur eða munnmæli? Hvað ef fornritin hefðu aldrei verið rituð? Hver væri þá staða skáldskapar og ritlistar á Íslandi? Hvað ef almennt væri talið að ritaður texti þvældist fyrir sagnalist í heyranda hljóði – að texti væri óþarfur? Hvað hefði orðið um verk Shakespeare ef þau hefðu ekki verið rituð og gefin út? Með þessum formála má byrja að velta fyrir sér hlutverki og vægi nótnaritunar fyrir tónlist. Skipta nótur máli? Eða eru þær orðnar óþarfa stagl sem þvælist fyrir lifandi tónlistarflutningi? Hafa nótur hlutverk í framtíðinni? Er komið eitthvað betra í þeirra stað? Hvað ef allar nótur hyrfu skyndilega? Inntak slíkra spurninga um hlutverk nótnaritunar í fortíð, nútið og framtíð er auðveldara fyrir flesta að skilja sé textaritun höfð til samlíkingar.

Forskrift að upplifun
Flutningur tónlistar og upplifun hennar er hið endanlega markmið listgreinarinnar. Eins og með framsögn í leikverki þá verður tónlistin mest raunveruleg á því augnabliki sem hún er flutt. Engu að síður verður ekki hjá því komist að hugleiða hvernig best sé að skrá, varðveita og miðla tónlist fram til þess augnabliks þegar hún er flutt. Allt frá frumhugmynd til lokaútgáfu listaverks í tónum eða texta verða höfundar og aðrir sem að verkinu koma að reiða sig á bestu varðveislu- og miðlunartækni sem listgreininni stendur til boða hverju sinni. Hvað tónlist varðar var nótnaritun besta tæknin fram að miðri 20. öld til að leysa slík verkefni. Með hjálp nótnaritunar hafa allir megindrættir tónlistar Evrópu síðustu 10 alda varðveist og átt sinn þátt í að svara sígildum spurningum kynslóðanna um sögu okkar og menningarafrek. Og hið sagnfræðilega eðli nótnaritunar mun einnig svara spurningum komandi kynslóða um tónmenningu okkar tíma. Hvað tónlist varðar þá var nótnaritun og er enn, þrátt fyrir allt, sú miðlunaraðferð sem best gegnir sambærilegu hlutverki og textaritun gerir fyrir talað mál.

Til hvers eru nótur?

Að læra lag
20. öldin leiddi fram fjölda lausna til að varðveita hljóð og miðla því áfram. Öll tónlistarmenning hefur haft ómetanlegt gagn af þeirri þróun og hefur hljóðritun verið útbreiddasta miðlunaraðferð tónlistarflutnings mjög lengi. Hljóðritun hefur jafnvel unnið sér sess við sjálfa tónsköpunina með ýmsum hætti. Undir lok aldarinnar gáfu tölvubyltingin og Netið af sér röð af nýjum lausnum fyrir hljóðrit þannig að sköpun, skráning og miðlun allrar tónmenningar hefur stökkbreyst á fáum árum. Frammi fyrir öðrum eins tæknibyltingum verða margir hugsi og spyrja þá hvort allar fínu tækninýjungarnar geri fyrri aðferðir úreltar eða gagnslausar? Á sviði tónlistar hefur hin gamla og þrautreynda miðlunaraðferð, nótur, oft fengið úreldingarúrskurðinn á liðnum áratugum. En sæluvíma tækniframfaranna hverfur fljótt þegar á hólminn er komið. Þá sést að jafnvel það lítilræði að læra einfalda laglínu og hljómagang af hljóðupptöku getur reynst furðu brösótt. Til að ná tökum á einföldu gítarspili er hægt að fara á Netið og skoða þar tabulatur rit (TAB) af lagi samhliða hlustun á hljóðupptöku af því. En hversu fljótlegt og nákvæmt er það raunverulega? Í einföldu gítarspili getur samanburður hljóðrits og TAB vissulega nálgast miðlunargetu nótna en vantar samt margt sem nótur búa yfir.

– og miklu meira
Að föndra með einfalda tónlist er ein af vinsælustu dægrastyttingum nútímans. Sé tími nægur og nákvæmni ekki efst á blaði er hægt að koma ýmsu listrænu í verk án nótna. Í léttri tónlist er þannig mikið unnið nótnalaust. En eftir því sem verkefnin stækka eru gerðar meiri kröfur um kunnáttu og reynslu. Og þegar kemur að flóknum atriðum, tímapressu og öllum þeim hljóðfærum sem geta ekki nýtt ýmsa hraðritun eða aðra einföldun þá er einboðið að styðjast við nótur. Ástæðurnar eru margar.
Á meðal margra kosta nótna er að geta þjónað flestum hljóðfærum, flestum stílum og öllum stærðum af tónverkum. Nákvæmnin sem nótnaritun býður uppá, óháð umfangi tónverka, er grundvöllur stórkostlegustu tónlistar Vesturlanda. Án nótna gæti „big-band“, ópera eða sinfóníuhljómsveit þurft mánuði eða jafnvel alls ekki afrekað það sem er mögulegt á einum degi með nótum. Eftirsóttustu hljóðverstónlistarmenn heimsins („session-menn“) eru undantekningarlítið flugfærir í nótnalestri vegna þess að því fyrr sem allir eru með á nótunum því fyrr næst besta upptakan með minnstum framleiðslukostnaði.
Að öllu athuguðu verður að segjast að nú í upphafi 21. aldar eru nótur tónlistarlífinu álíka nauðsynlegar og þær voru á 19. öldinni – við sköpun, varðveislu og miðlun tónlistar. Þótt hljóðritun sé allsráðandi í miðlun á tónlistarflutningi breytir það ekki þeirri staðreynd að hljóðritið sem slíkt er í megin atriðum óbreytt frá tímum Edisons. Í eðli sínu er hljóðrit ófært um að miðla mikið af mikilvægum skýringum sem þarf til að læra söng eða tónverk og syngja eða spila á eigin spýtur. – Hvaða tónar eru í þessum hljómi? Er sungið „runn“ eða „brunn“? Hvernig næst þessi trilla? Hvernig er raddsett? Við slíkum spurningum er yfirleitt erfitt að finna svör í hljóðriti en í nótnariti er þeim oftast fljótsvarað.

Áfram nótur
Með tilkomu tölva varð bylting í nótnasetningu og Netið hefur opnað farvegi fyrir nótnadreifingu sem áður voru óhugsandi. Í dag er því hægt að framleiða og miðla nótum á ódýrari og öflugri hátt en nokkurn tíma áður. Víst mun lifandi flutningur og túlkun tónlistar ætíð vera á hendi hljóðfæraleikara og söngvara og hljóðrit helsti miðill viðburðarins. En til að áherslur í tónverki berist óbrenglaðar frá höfundi til iðkanda og til að varðveita tónlistararfinn um ókomin ár þá er gamla nótnaaðferðin ennþá best.  – Til þess eru nótur!